حوزه علمیه بیرجند«بیرجند» در بسیاری از کتب تاریخی «برکند» ضبط شده است که «بر» به معنی نصف و «کند» به معنای شهر است. آبادانی این شهر از دوره صفویه به بعد است و در واقع حوزه علمیه این سامان نیز از این تاریخ شروع به فعالیت نموده است. اولین حوزه بیرجند به سال ۷۵۰ق باز می‌گردد. اوج شکوفایی حوزه علمیه بیرجند در قرن دهم همراه با علما و تالیفات بسیار آنها می‌باشد و در زمان انقلاب اسلامی به نقش خود جامع عمل پوشاند و این روند تا به امروز ادامه داده است. ۱ - مدارس بیرجندمؤلف گنجینه دانشمندان از هشت مدرسه به نام‌های زیر نام برده است که مرکز آموزش علوم دینی در این شهر بوده است: ۱. مدرسه معصومیه: قدیمی‌ترین مدرسه بیرجند است که در تاریخ ۷۵۰ق تاسیس شده است. [۱]
کاظمی، محمدایوب، سیمای بیرجند، ص۱۰۴.
۲. مدرسه قائمیه ۳. مدرسه گزیک ۴. مدرسه خوسف ۵. مدرسه درمیان ۶. مدرسه زهان ۷. مدرسه قائنات ۸. مدرسه گل [۲]
شریف رازی، محمد، گنجینه دانشمندان، ج۳، ص۲۶۳.
۲ - مشاهیر بیرجنددر طول تاریخ بیرجند علمای بزرگی می‌زیستند که در ذیل به نام بعضی از آنها شاره می‌کنیم. ۲.۱ - علمای قرن هشتم و نهم«حکیم سعدالدین نزاری» (متوفی ۷۲۱ق) از حکما و عرفای قرن هشتم حوزه بیرجند است. پس از حکیم سعدالدین نزاری باید از «شمس‌الدین موسوی» (متوفی ۹۰۰ق) یاد کرد که در قرن نهم می‌زیسته و کتاب «شمس المجالس» را به رشته تحریر درآورده است. [۳]
آیتی، محمدحسین، بهارستان، ص۲۴۰.
۲.۲ - علمای قرن دهمدر قرن دهم با دو شخصیت علمی چون «نظام‌الدین عبدالعلی بیرجندی» فرزند محمد بن حسین (متوفی ۹۳۶ق) و «شیخ ملا عبداللطیف واعظ بیرجندی» فرزند شمس‌الدین علی (متوفی بعد از ۹۱۷ق) رو به رو هستیم که اولی در ریاضیات و نجوم و جغرافیا و دومی در حدیث و تاریخ به فعالیت می‌پرداختند. ۲.۲.۱ - تالیفات علمای قرن دهمآثار نظام الدین عبدالعلی بیرجندی بدین شرح است: ـ بیست باب | در شناخت تقویم فارسی ـ شرح فوائد البهائیه | در حساب ـ شرح شمسیه | در حساب ـ ترجمه تقویم البلدان | جغرافیا ـ شرح آداب المناظرة | منطق ـ تذکرة الاحباب | در بیان حساب و تفاصیل اعداد متحابه و متباغضه ـ حل آداب العضدی | شرح آداب البحث عضدالدین ایجی ـ شرح بیست باب خواجه نصیر | در شناخت اسطرلاب ـ شرح تحریر مجسطی | هیات ـ شرح تذکرة نصیریة | هیات ـ شرح مشکلات چغمینی | هیات و... [۴]
جمعی از نویسندگان دایرة المعارف تشیع، ج۳، ص۵۶۹.
[۵]
نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران، ج۱، ص۳۸۴.
[۶]
نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران، ج۲، ص۸۰۶.
۲.۳ - علمای قرن دهم به بعدحوزه علمیه بیرجند در قرون بعد، از عالمان فرزانه‌ای چون «آیت‌لله سیدحسن تهامی» (متوفی ۱۳۸۰ق)، «علامه سیدمحمد فرزان» (متوفی ۱۳۹۲ق) و «شیخ جواد عارفی» (متولد ۱۲۶۹ش) برخوردار بوده است. ۳ - نقش حوزه بیرجند در انقلابدانشمندانی از این حوزه همگام با دیگر حوزه‌های ایران اسلامی در برپایی انقلاب و پیام رسانی به ایفای نقش پرداختند که باید از استاد سیدغلامرضا سعیدی (متوفی ۱۳۶۷ش) و استاد دکتر محمدابراهیم آیتی (۱۲۸۲ـ۱۳۴۴ش) نام برد که از یاران استاد شهید مطهری و شهید بهشتی محسوب می‌شدند و در بیداری امت اسلامی از هیچ کوششی دریغ نداشتند. تا زمان نگارش این مقاله طلاب حوزه علمیه بیرجند حدود هفتاد نفر می‌باشند که تا کتاب فقهی شرح لمعه آموزش داده می‌شوند و جهت تکمیل علوم به حوزه قم و یا مشهد مقدس مهاجرت می‌کنند. ۴ - پانویس
۵ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «حوزه علمیه بیرجند»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۰۸/۲۹. |